Didaskalije

Knjiga Didaskalije Save Anđelkovića ispituje onaj indikativni deo dramskog teksta, koji je često neopravdano zapostavljen, a ipak predstavlja važan činilac u njegovoj analizi. U knjizi je predstavljena klasifikacija i značaj ovih autorovih napomena i uputstava za izvođenje drame na primerima kako Sterijinih drama, koje predstavljaju sam početak srpske kinematografije, tako i na primerima didaskalija dramskog korpusa savremenih autora različitih generacija, kao što su Milena Marković, Dušan Kovačević, Miljenko Jergović, Ljubomir Simović, Milena Bogavac, Filip Šovagović, Maja Pelević, Milica Piletić, Igor Bojović, Slobodan Šnajder, Marija Karaklajić, Uglješa Šajtinac i drugi. Iako je u ovoj knjizi sva pažnja usmerena na sekundarni deo dramskog teksta, na građu koja lako izmiče našoj pažnji, ova jedinstvena knjiga Save Anđelkovića predstavlja značajan doprinos temeljnom sagledavanju celokupnog dramskog teksta.

*

Sažetak

Didaskalije, s obzirom da su „prateći” element i da čine sekundarni sloj dramskog teksta, u teoriji se uglavnom određuju kao komplementarni deo primarnog dijaloškog teksta, odnosno samo kao „naporedni”, „sporedni”, „paralelni” i „pomoćni” tekst. Mada zapostavljene, didaskalije su važan činilac u analizi dramskog dela, pri čemu je dominantna činjenica dvojna priroda postojanja svakog dramskog komada koja se iskazuje u poimanju drame kao književnog teksta i kao njene scenske realnosti, dva vida nesvodljiva jedno na drugo, mada je književni tekst istovremeno jedan od elemenata scenskog dela. Sa pravom se možemo zapitati da li su didaskalije samo književni tekst ili su i deo scenske realnosti, odnosno koliko su one deo te scenske realnosti.

Autor, profesor koji se bavio dramskim tekstom u oba vida njegovog postojanja, iznosi svoja zapažanja o didaskalijama stečenim prilikom njegovog rada sa studentima. U knjizi ispituje didaskalijske tekstove 13 komedija J. Sterije Popovića i 20 savremenih dramskih pisaca i njihovih 40 drama. „Atelje na srpskohrvatskom jeziku” Univerziteta Sorbona, koji je vodio u periodu 1995.-2016., izveo je veći broj Sterijinih predstava, kao i izvestan broj savremenih autora o kojima piše. Ispitivanja su izvršena kod sledećih autora i njihovih drama: Jovan Sterija Popović (sa komedijama koje su objavljivane počev od značajne 1830. godine): Pomirenje, Laža i paralaža, Tvrdica, Pokondirena tikva, Zla žena, Ženidba i udadba, Simpatija i antipatija, Prevara za Prevaru, Volšebni magarac, Džandrljiv muž, Beograd nekad i sad, Sudbina jednog razuma i Rodoljupci, i na korpusu srpskih, hrvatskih, bosansko-hercegovačkih i crnogorskih savremenih pisaca na jezicima istog lingvističkog sistema: Biljana Srbljanović: Beogradska trilogija (1997), Porodične priče (1998), Pad (2000), Supermarket (2001), Amerika, drugi deo (2003), Skakavci (2005), Barbelo, o psima i deci (2007) i Nije smrt biciklo (da ti ga ukradu) (2011), Ivana Sajko: Naranča u oblacima (1997), Rekonstrukcije (1997), 4 suha stopala (1999), Rebro kao zeleni zidovi (2000), Arhetip: Medeja (2000), Žena-bomba (2003) i Europa (2004); Ljubomir Đurković: Tobelija (2000) i Otpad (2002); Zlatko Topčić: Glavom kroz zid (2004) i Sretna Nova 1994!!! (2001); Milena Marković: Šine (2003), Šuma blista (2008) i Zmajeubice (2014); Dušan Kovačević: Lari Tompson, tragedija jedne mladosti (1996) i Doktor Šuster (2001); Maja Pelević: Beograd – Berlin (2005) i Pomorandžina kora (2006); Almir Imširević: Kad bi ovo bila predstava... (1999), Balkanski đavo Sram (2000); Filip Šovagović: Cigla (1998) i Jazz (2004); Almir Bašović: Priviđenja iz srebrnog vijeka (2004); Ljubomir Simović: Kosovski boj (verzije 1988. i 2002), Slobodan Šnajder: Utjeha sjevernih mora (1995), Radmila Vojvodić: Montenegro blues (2001); Uglješa Šajtinac: Banat (2007), Marija Karaklajić: Lice od stakla (2005), Milica Piletić: Dokle?! (2008); Miro Gavran: Vrijeme je za komediju (2002), Igor Bojović: Happy End–Divče (1994), Milena Bogavac: Dragi tata (2003) i Miljenko Jergović: Kažeš anđeo (2000).

Autor u deobi sekundarnog teksta preuzima nekoliko termina od drugih istraživača, ali formira i svoje. Konstatuje promene ispisivanja svih didaskalijskih elemenata u vremenu početaka pisanja srpske komedije i sadašnjem vremenu. Najpre se ispituje izvan-didaskalijski tekst Sterije i savremenika (u zasebnim poglavljima) u kojima obrađuje predgovore, posvete, naslove drama, žanrovske odrednice, liste lica i autorske pogovore, kao i načine obeležavanja celine dramskog teksta (činovi i slike), napomene, fusnote, savete pisaca, koje naziva oznakama didaskalijskog karaktera.

U odnosu na dijalog, u sledećim poglavljima pravi podelu na nezavisne i zavisne didaskalije, u okviru kojih razlikuje didaskalije scenske i dramske iluzije, i smatra da su obe neophodne za čitaočevu vizuelizaciju pozorišne predstave. Kao posebni opisi, nezavisne didaskalije podržavaju iluziju scene i obično su na početku čina i/ili slike; međutim, u novim dramama mogu se naći i između replika. Kod Sterije one su malobrojne i nisu u čistom obliku, jer u njih su „ubačeni” podaci o dramskim licima. Mnogo ih je kod savremenih pisaca, obično napisanih zajedno sa informacijama o licima, mada ih ima i koje samo izveštavaju o sceni. S obzirom na njihovu obilnost, one mogu izrasti u zasebne scene komada. Didaskalije dramske iluzije budući da određuju položaj likova u prostoru drame su aktivne. Često preuzimaju funkciju repličkih didaskalija, naročito kod autora koji izbegavaju zavisne didaskalije. Napisane su na početku činova i slika, na njihovom završetku, kao i između dijaloških replika, a njihov zadatak je da obezbede što bolje razumevanje sveta drame. U zavisnim didaskalijama, koje naziva repličkim, takođe iz scenske i dramske vizure vrši podelu na lokativne, didaskalije mobilnosti, didaskalije sa elementima dekora i rekvizite, kostima takođe (vizuelni izraz), kao i na destinativne, imperativne i didaskalije zastoja u komunikaciji (verbalni izraz).

U posebnim poglavljima obrađuje postupke u pisanju i štampanju didaskalija (topografija, vreme i stepen obaveznosti u njima), konstatuje promene i sa posebnom pažnjom se osvrće na didaskalijski rad Biljane Srbljanović i Ivane Sajko. Posle svakog završenog poglavlja pravi rezimee za čitaoce koji nemaju strpljenja da sve pročitaju. Čitavo istraživanje je objedinjeno u poslednjem poglavlju u kojem se tvrdi da promena u tretiranju didaskalijskog sloja u savremenom dramskom tekstu, u odnosu na tradiciju, postaje ključna kada se u didaskalijama nalazi čitav tekst dramskog lica, ali i samog autora kao dejstvujućeg lica. U iskušavanju nove dramske forme najveći domet je učinjen ukidanjem razlike između didaskalija i dijaloškog teksta, odnosno njihovim izjednačavanjem, što čini dramu otvorenom za različita čitanja i još različitije rediteljske koncepcije. Autor misli, uzimajući u obzir sadašnju izvođačku praksu, da će se primarni i sekundarni dramski tekst toliko izmešati i da će se sve pretopiti u jedan jedinstven tekst usled uklanjanja bitnih razlika između dramske i nedramske prozne forme i obilatog korišćenja dokumenata kao integralnog dramskog teksta. A naročito zbog oblika izvođačkih predavanja, koji može uticati na budući status didaskalija, ili izvedbenog pisanja, koje podrazumeva stvaranje teksta u vreme kreiranja predstave, čestog kolektivnog autorstva, nameće se pitanje kakve će se didaskalije zadržati u takvim tekstovima ukoliko se oni budu štampali, kao i njihovog postojanja u slučaju imerzivnog pozorišta.

Sava Anđelković: Didaskalije - od Sterije do savremene srpske i južnoslovenske drame

IZDAVAČKA KNJIŽARNICA ZORANA STOJANOVIĆA SREMSKI KARLOVCI ・ NOVI SAD

2022